Przyznanie statutu pomnika historii stanowi jedną z pięciu form ochrony zabytków przewidzianych przez ustawodawcę. Dotyczy zabytków nieruchomych o wyjątkowym znaczeniu dla dziedzictwa kulturowego Polski. O trafieniu na listę pomników historii konkretnego obiektu decyduje prezydent RP na wniosek Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, po uzyskaniu aprobaty Rady Ochrony Zabytków. Za kwestie proceduralne i merytoryczne związane z uznaniem danego artefaktu za pomnik historii odpowiada natomiast Narodowy Instytut Dziedzictwa.
13 listopada br. Prezydent RP wydał rozporządzenie w sprawie zamku piastowskiego z zespołem dworsko-parkowym w Międzyrzeczu. Kompleks stał się dzięki temu 130. Pomnikiem historii na terenie Polski. To przykład dobrze zachowanego zespołu przestrzennego średniowiecznej twierdzy, która była częścią systemu obronnego dawnej Rzeczypospolitej.
Zamek piastowski, wzniesiony w okresie panowania króla Kazimierza Wielkiego (bohatera powiedzenia „Zastał Polskę drewnianą, a zostawił murowaną”) na miejscu dawnego grodu Słowian datowanego na IX/X w., był siedzibą regionalnej władzy administracyjnej – kasztelanów oraz starostów niegrodowych. Takie stanowiska obejmowały postacie istotne i znane powszechnie z kart historii Polski – m.in. hetmani wielcy koronni tj. Jan Zamoyski, Stanisław Żółkiewski czy Stanisław Jabłonowski.
Ma to związek z taktycznym dla manewrów obronnych położeniem Międzyrzecza – wysuniętego daleko na Zachód. To tutaj toczyły się częste walko o utrzymanie zachodnich granic kraju. W skład kompleksu wchodził nie tylko zamek umieszczony na wyspie grodowej u ujścia rzeki Paklicy do rzeki Obry, ale również nowożytne założenia dworu starostów międzyrzeckich z parkiem na dawnym podgrodziu.
Po II wojnie światowej miejsce stało się siedzibą muzeum założonego przez Alfa Kowalskiego. Dokumentowano tutaj historię i kulturę ziem międzyrzeckich – zgromadzono m.in. największą w kraju kolekcję ważnych zwłaszcza w okresie niespokojnego baroku (XVII w.) portretów trumiennych. Instytucja pełniła także niemniej ważną funkcję tożsamościową na terenie tzw. ziem odzyskanych. Jak podkreślono w komunikacie NID: „Dzięki prężnej działalności muzeum, pod którego opieką znalazł się teren zamku wraz z otoczeniem, zabytek pełnił w XX w. ważną rolę w odbudowywaniu tożsamości polskiej na tzw. ziemiach odzyskanych”.
